Baggrund for artikel på dansk i Altinget den 22. januar 2025.

Qaammammuliarnerit kiisalu kuppip nunarsuarmi tamarmi nungutinneqarnera ataatsimut anguniagaqarnikkut angusarujussuarnut assersuutissaapput, angusassatut takorloorsimanngisat anguneqarsinnaanerannik taakku takutitsisuupput. Kalaallit Nunaata Danmarkillu ataatsimoornerat pillugu taama angusaqarsinnaanerpugut?

USA-mi præsidentimut qinigaaqqammersup oqaasii kiisa kingorna ernerata Nuummut tikeraarnerat pissutigalugit Danmark silarsuullu sinnera ulappusertunnguupput. 9. januar ministeriuneq partiit siuttuinut matoqqasumik ilisimatitsissuteqarpoq. Danmarkimi najummassimanartorsiorfimmisut aqunneqalerpoq.

Kisiannili nunarsuarmioqatigiit qisuariarujussuarnerat allannguleqqaarfimmi nipiliornerinnartut isigisariaqarpoq. Tamatuma qiterisaa suli tassaavoq naalagaaffeqatigiinneq.

Naalagaaffeqatigiinneq qanoq piniarparput?

Aqqaluk Lynge ulloq 9. januar Berlingskemi apeqqut pingaarutilik pillugu issuarneqarpoq: ”Danmarkip Kalaallit Nunaat qanoq piniarpaa”?

Ukuninnga allattunga apeqqummik assingusumik Rasmus Jarlov Nuummut 2022-mi tikeraarmat apeqquteqarfigaara. ”Kalaallit Nunaanni sunaana nuannarigit”? Sermitsiami issuarneqartumik akissuteqarpoq: ”Pinngortitarsuaq asseqanngitsoq, kalaallit kulturiannut ataqqinnineq kiisalu Kalaallit Nunaata Danmarkillu oqaluttuarisaanikkut qileruteqarnerat”. Soorunami tamanna akissutiviunngilaq. 9. januarimi DR oqallitsitsimmat politikkikkut piviunerusumik akissuteqarpoq, ima oqarami: ”Kalaallit Nunaat Danmarkimut pingaarutilipilussuuvoq, tassami nunatut allanngorujussuassaagut, Kalaallit Nunaartaqanngikkutta naalagaaffeerannguanngussaagut”.

Ataatsimoorluni angusaqarniaraanni tatigeqatigiinnissaq pisariaqarpoq.

Kalaallit Nunaata Danmarkillu peqatigiinnerat inerititaqarfiusanngilaq.

Tunngaviatigut Kalaallit Nunaata Danmarkillu peqatigiiinnerat inerititaqarfiunngilaq. Aporfinnik ataatsimoorluni qaangiiniarnermik misigisaqartoqanngilaq. Tamatigut tamaani piliarisimasanik nassuerutiginnittoqartarpoq, kisiannili tatiginninnerup naligiinnerullu amigarnerat takkuitsoorneqarsinnaanngilaq.

Danmarkip Kalaallit Nunaannik nunasiatut suli pinninnera pissutaasut ilagaat.

Tamanna ingasattajaarluni oqarnertut nipeqarsinnaavoq. Oqaannartali Hans Egede 1721-mi Kalaallit Nunaat nunasianngortimmagu inuianni kisiartaasimasugut. Taamanimi qallunaatsiaqanngilaq.

Aappassaannik, inatsisit tunngaviusut, 1953-imi uatsinnut atuutsinneqalersut taaseqataaffigisimanngisaannarpavut. Landsrådimit akuerineqarsimanerat apeqqutaanngilaq, tassami Danmarkip 2009-mi namminersorneq pillugu Naalagaaffiit Peqatigiinnut nalunaarummini najukkami siunnersuisoqatigiit oqartussaaffii allaaserai, landsrådillu taama oqartusaasusilikkanut ilaanngillat.

Pingajuattut, inuiassuit inatsisaat naapertorlugit immikkut inuiaassuseqarluta Namminersorneq pillugu inatsimmi aalajangersagaq malillugu namminersulernissatsinnik aalajangersinnaassuserput danskit naalakkersuisuisa Naalakkersuisuttalu isumaqatigiinniarnerisa Folketingimit akuerineqaqqaartussaanerannit aporfilersugaavoq. Naalagaaffiit Peqatigiit aalajangersagaanni 1514-mi (UN1514), 1960-meersumi aalajangersakkamut 1 aamma -2mut akerliuvoq. Inuiaat inuiannut allanut naalatsigitinneqarsinnaanngillat.

Kiisalu taaneqarsinnaavoq 2009-mi Danmarkip Naalagaaffinnut Peqatigiinnut nalunaarusiamini immikkoortoq 68-mi oqaatigimmagu Kalaallit Nunaat namminersortunngussaguni tamakkiisumik namminersornissi imaluunniit allatut namminersornissi qinersinnaagaa, soorlu ”free association” atorlugu. Taamaalilluni Kalaallit Nunaat nunarsuatsinni nunasiaataasunut sinneruttunut assingusumik inissinneqarpoq, tassa UN1514-mi taakku periarfissaritinneqarmata.

Alla, Kalaallit Nunaata Danmarkillu akornanni iluaalliortitsisartoq tassaavoq suliani amerlasuuni ukiuni kingullerni saqqummersartuni Danmarkip qisuariarnissamut paamaartarnera: Spiralilersuineq, meeqqat misiligutaasut, qitornarsianngortitsinerit, Danmarkimi kalaallit meerartaannik arsaarinnittarneq, Nordisk Råd, Issittumut aallartitaq. Isumalioqatigiissitaliortoqartarpoq. Kinguarsarneqartarput. Qisuariaatit utaqqilussinnarfiusarput. Danmarkip pisortani ingerlatsiviisanut qitiusumiinngitsunut erseqqissumik nalunaartoqarneq ajorpoq, taakkulu suliat inunnut ataqqinnittumik suliarinngitsoortarpaat. Assigiingisitsineq misigineqartarpoq, oqaluttuarisaanermiinaanngitsoq, aammali massakkut. Allaammi ima ingasatsigilerpoq Danmarkimi nunasisut kiisalu akulerutsitsineq pillugu oqartussaqarfimmi sulisussanik aningaasanillu atugassanngortitsisoqarsimalerluni.

Ajornartorsiortitsisartut pingajuat tassaavoq Kalaallit Nunaata qanoq illersorluagaatiginera: Umiarsuit angalasinnaanngitsut, qamutillit toraajunngitsut. Timmisartut timmisinnaanngitsut. Timmisartunik inuttaqanngitsunik ineriartortitsinerup soqutiginartup Kalaallit Nunaannut pinnagu Danmarkimi Aalborgimut nuunniarneqarnera.

Pissutsit sisamaat Danmarkimi politikkikkut nalunaarutigineqartartuni tamatigut malunniuttartoq: Ataatsimoortumik tapiissutit Danmarkimiit Kalaallit Nunaannut tunissutaapput. Naagga, taakku Kalaallit Nunaanni aningaasat kaaviiaarnerannut ilaareerlutik suli amerlaninngorlutik Danmarkimut ingerlaarneratigut Kalaallit Nunaata ineriartorneranut ilapittuutaasarput. Aamma oqaatigineqartarpoq Kalaallit Nunaat naammagittaallioruni naalagaaffeqatigiinnermit aniinnariaasoq. Tamanna ataatsimoornermut mitallerneruvoq, pingaartumik ima nipilimmik ilaqaraangami ”taamaattoqassappat taava aningaasanik tuniseqqinnianngilagut”, naak nalunngivillugu ataatsimoortumik tapiissutit inuit atugarissaartinniarneqarneranni qanoq pingaaruteqartigisut.

Tassa peqatigiinniarneq ajornartorsiutitaqarpoq sorpassuartigullu naligiiffiunani. Naligiiffiulersinnaavorli.

Naligiiffiusumik ineriartorneq ataqqinartumik imaluunniit siumut takorluuisumik tunngavilik ajornanngila?

Nammineq nunagisami oqartussaajumassuseq ikikkuni qamitassaajunnaassaaq.

Kalaallit Nunaat namminersortoq amerlaqisunit ajornavissutut oqaatiginiarneqartarpoq. Nunarujussuarmi inuit ikittuinnanguit siammarsimasut, sunit tamanit avinngarusimasut, ilinniarsimasut ikittuinnaat il.il.. Taamaammat periusissiaq massakkumut ima ittuarsimavoq: Suliassaqarfiit tamaasa tigusigit, aningaasaqarneq aaqqissiuk taava aatsaat namminersorniarsinnaalissaasi.

Kisianni ineriartupiloorneq sunaluunniit inuiannut ikinnerussutilinnik qerliinermik nassataqarsinnaavoq, allaat inuiaqatigiinnut nutaanut morsuinnarsinnaanerannik kinguneqarsinnaalluni. Uagut inuiaqatigiit kalaallit nammineq nunatsinni ineriartornerup aallartinerani naalagaalinngikkutta kinaassuserput kulturerpullu annaaratarsinnaavarput. Tamanna 50 aamma 60-ikkuni danskit ineriartortitsinermut pilersaarutaanni takuarput.

Nammineq piginngisap ineriartornerata kinguneri Amerika Avannarlermi nunasiartornersuup nalaani nalaanneqarsimasut erngerluni ilisinnaavoq, taamanilu nunap inoqqaavi ikinngeqisut piuneerussaapput.

”Paarlattuanilli” ingerlagutta ataatsimoorluta qaammat angusinnaavarput: Kalaallit Nunaat namminersortoq, siumut isigaluni ataatsimoornermit tapersersugaasoq, inuiaqatigiinnik tulluusimaartunngortitsilluni siumut aallartitsisinnaavoq taavalu ineriartornermik piginnittunngortitsillunilu aqutsisunngortitsisinnaalluni, taamalu inuiaqatigiit piginnaasaat naapertorlugit pissutsit ineriartornissaannik qularnaarisinnaalluni. Nunatut tulluusimaarnerup inunnut sunniutai pitsaasut suusupagiinagassaanngillat. Oqaluttuarisaanikkut ataqatigiinneq nunasiaqarniarnermik ilakutaqanngitsumik attatiinnarneqassaaq.

Taamaattoqassappat qaammammuliarnermut assersuunneqarsinnaasumik ataatsimoorluni periusissanik assorsuaq nassaarniartoqartariaqarpoq ajornarsorisaagaluanik ajornarunnaarsitsisumik.

Aallaqqaataaniilli immitsinnut isiginerput narlorsassavarput naligiilerlutalu. Tatigeqatiginninnermik ikaaruserneqassaagut aaqqiissutissavut illugiilluta angusinnaanngorlugit. Iluatsinnissaanik ataatsimoorluta takorluugaqarluta.

Naalagaaffeqatigiiffik takorluugalik

Takorluugaq unaavoq Danmarki Kalaallit Nunaallu ataatsimoorlutik Kalaallit Nunaani aningaasaqarnermik piujuartussamik pilersitsinissaat Kalaallit Nunaat namminersortoq anguniarlugu.

Free-association atorlugu Kalaallit Nunaannik namminersortunngortitsineq, Danmarkip illersugaanerup nunanullu tunngasut ilaannik isumaginniffia, aningaaserivissuaqarnermik, aningaasat qanoq ittut atugaannerannik, kiisalumi aamma kunngeqarnermik isumaginniffia, pingaarnerpaamilli, tamatumani ataatsimut tamanit suliassaq tassaassaaq aningaasaqarnikkut imminut napatittunngornissap anguniarnissaa. Tamatuma kingorna anguniakkat allat ataatsimoorluta anguniarsinnaalissavavut.

Takorluukkap taassuma anguniarnissaa tamatta ilumoortumik tulluusimaarutigisinnaavarput. Takorluugaq tanana tamanit taperserneqarlunilu peqataaffigineqarsinnaassaaq, inuunermilu anguniagaasinnaalluni. Takorluugaq taanna nunarsuarmioqatigiit tamakkerlutik tapersersorsinnaassavaat (immaqa ilaqutariit ataatsit kisimik pinnatik). Namminersortunngorsimagaluaraanniluunniit ataatsimuussutsikkut ataqatigiinneq suli nukitunerulersinneqassaaq.

Aqqaluk Lyngemut kiisalu Kalaallit Nunaannut akissutissaqqissinnaasoq: Kalaallit Nunaata namminersortunngoriartornissaanik ataatsimoorluni sulissuteqarneq Danmarkip sulissutigalugulu aningaasalersueqataaffigissagaa.

Tulluartuussaaq namminersulivinnissamut aallartisarneq ullulerneqarpat 21. juni 2026-mi, KGH-p pilersinneqarneraniit ukiut 250-nngornerani.

Verner Hammeken
Nuuk,
14. januar 2025



Nuts.: Kelly Berthelsen / Arnajaraq Hammeken